Paul Verhaeghe: ‘Minder vrijheid voor beter leven’

2 november 2020 – Paul Verhaeghe pleit voor minder individuele vrijheid, voor het overboord zetten van het kapitalisme en voor burgerdemocratie.

door Cees Brinkhuizen

“We zullen wel moeten, en gauw ook.” Voor de Belgische hoogleraar Paul Verhaeghe is ‘de wereld ná corona’ een wereld van immense veranderingen. Onontkoombare veranderingen ook, wanneer we tenminste het hoofd willen bieden aan de klimaatverandering. “We elimineren onszelf.” En om het nog gecompliceerder te maken: hij constateert dat ons hele economische systeem verrot is en hoofdoorzaak is van alle problemen. De corona-pandemie is slechts een symptoom. “De pandemie en klimaatverandering hebben dezelfde oorzaak: onze manier van produceren, distribueren en consumeren.”

De corona-pandemie in een breder kader

Paul Verhaeghe (65) is geen milieu- of klimaatdeskundige en evenmin econoom. Hij is hoogleraar klinische psychologie en psychoanalyse aan de universiteit van Gent. Jaren geleden al begon hij een studie naar de maatschappelijke invloeden op psychische stoornissen. En allengs leidde dat tot een pittige analyse van de grote problemen van de mondiale samenleving. Tegenwoordig doceert hij het vak ‘Cultuur- en maatschappijkritiek’.

Voor menigeen zal zijn analyse een buitengewoon somber stemmend verhaal zijn, maar in zijn boeken blijft Verhaeghe toch bovenal een optimist, zij het een gematigd optimist.

Opening debatserie ‘de wereld ná corona’

Paul Verhaeghe wilde dus graag meedoen aan de debatserie van de Beweging van Barmhartigheid over ‘de wereld ná corona’. Op zondagmiddag 1 november opende hij de serie webdebatten.

Dát er grote problemen zijn en nog op ons afkomen was minder het onderwerp; het ging vooral over hóe ze aangepakt moeten worden.

En als je Verhaeghe dan vraagt wat daarbij de inzet moet zijn, is zijn antwoord verbluffend eenvoudig: “een betere samenleving”.

Een barmhartiger samenleving

Hij vindt het dan ook helemaal niet gek dat de Beweging van Barmhartigheid streeft naar een ‘barmhartiger samenleving’. “Het woord barmhartigheid gebruiken wij in het Vlaams niet meer zo veel. Ik gebruik zelf liever het woord mededogen. Ja, wij hebben veel meer mededogen nodig. Tegenover de anderen, maar eigenlijk ook tegenover onszelf. Want wat we onszelf aandoen… We zitten in een ronduit verschrikkelijke rat-race. Barmhartigheid en mededogen is bovendien het perfecte antwoord op het tweede grote probleem naast de klimaatverandering: de groeiende ongelijkheid.”

‘Betere samenleving’

Verhaeghe noemt de verandering die nodig is een ’transformatie 2.0′ en hij formuleert in zijn boek waar dat dan toe moet leiden:

‘Ik hoop op een transformatie 2.0 met een economie die opnieuw ingebed wordt in onze samenleving, als middel om een maatschappij zo te ordenen dat een goed leven het doel wordt. Een maatschappij waar we met zijn allen voorrang geven aan duurzaamheid, aan het opvoeden van kinderen en onderwijzen van jongeren, aan het zorg dragen voor zieken en ouderen, aan het doordacht omgaan met onze leefomgeving. Waar de intrinsieke waarde van werken (het plezier bij het maken van iets in combinatie met de beloning die we ervoor krijgen) belangrijker is dan de extrinsieke (promotie en bonussen).’

Dit lijkt wel een ‘I have a dream’, kreeg Verhaeghe in het debat te horen. “Ja, dat lijkt zo wanneer je kijkt naar hoe het nu gaat in onze samenleving. Maar tegelijkertijd kan ik me goed voorstellen dat iemand die dit onbevangen leest zal zeggen: ‘Natuurlijk, zo moet het zijn’. Het is toch de bedoeling dat we een maatschappij hebben die goed functioneert en een economie in dienst daarvan. Maar de rollen zijn nu omgedraaid en dat is niet alleen gek, maar ook heel erg gevaarlijk. Het leidt ons regelrecht naar een ecologische catastrofe die we straks zelfs als soort niet zullen overleven.”

Hoe bereiken we die ‘betere samenleving’?

De inzet van Verhaeghe, die betere samenleving, leidde in het webdebat niet tot heftige discussies, maar er waren wel veel vragen over hoe je daar komt.

Want Paul Verhaeghe komt met conclusies die niet overal in goede aarde zullen vallen. Een greep uit zijn conclusies:

• “Van regeringen hoef je het niet te verwachten. Zij moeten dansen naar de pijpen van de markten.”
• “Onze huidige versie van democratie schiet te kort voor het oplossen van de grote problemen. We moeten zoeken naar een andere vormgeving van democratie.”
• “We zullen voor de collectieve belangen individuele vrijheid moeten inleveren.”
• “Het vraagt niet minder dan een collectieve heropvoeding van onszelf en onze kinderen.”

‘We hebben een andere vormgeving van democratie nodig’

“We mogen het niet alleen de politici verwijten. Ook zij zijn slachtoffer, slachtoffer van het kortetermijndenken dat de huidige, op verkiezingen gebaseerde democratie domineert.

Maar het alternatief is er al: burgerdemocratie, ‘deliberatieve democratie’. (Deliberatie betekent beraadslaging.) Daarbij mag een representatieve groep burgers op basis van informatie beslissen over belangrijke issues. Naar die vorm van democratie is al veel onderzoek gedaan en het blijkt ontzettend goed te werken. De Franse president heeft al aan een representatieve groep van de Franse bevolking voorstellen gevraagd en toegezegd dat ze ook zullen worden uitgevoerd. En in Ierland heeft een burgerinitiatief zich uitgesproken over de abortuskwestie.

Het grote voordeel van dit soort initiatieven is dat de deelnemers niet gekozen worden en dus ook geen rekening hoeven te houden met hun eventuele herverkiezing over vier jaar. En een tweede groot voordeel is dat de beslissingen worden gedragen, want ze komen van onderaf.  Maar om die ‘deliberatieve democratie’ te laten slagen moeten de beslissingen van de burgers ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Als je aan mensen zegt ‘jullie mogen eventjes nadenken over een aantal zaken en met voorstellen komen en dan gaan wij wel eens kijken wat we ermee gaan doen’, dan werkt het niet.”

‘We zullen individuele vrijheid moeten inleveren’

Voor Verhaeghe is het onontkoombaar dat we wat van onze individuele vrijheid prijs moeten geven. Hij illustreert het met de aanpak van corona.

“Bij het beheersen van de corona-pandemie gaat het om de volksgezondheid, om de economie en om de individuele vrijheid. Maar je kunt ze onmogelijk alle drie tegelijk voluit dienen. In de Verenigde Staten kiest men bij de corona-aanpak voor de individuele vrijheid en de economie. De volksgezondheid offert men op. In China offert men individuele vrijheid op ten gunste van de volksgezondheid. En heel eventjes wordt ook de economie on hold gezet.

Ik denk dat wij in eerste instantie moeten kiezen voor volksgezondheid. Dat lijkt mij de meest verantwoorde maatschappelijke keuze. Maar dan zal je minstens een van de twee andere moeten opofferen. Ik denk de individuele vrijheid, want het is een collectief probleem. Individuele vrijheid is een goed dat iedereen aanspreekt, maar het is inmiddels wel verworden tot ‘iedereen doet zijn eigen zin’ en daarbij zijn we het gemeenschappelijke vergeten. We moeten nu voorrang geven aan het collectieve en daarvoor onze individuele vrijheid een stukje dimmen. Er zit niks anders op.”

“Trouwens onze individuele vrijheid is veel beperkter dan het lijkt. In mijn ogen is het illusie, want die individuele vrijheid komt eigenlijk neer op zoveel mogelijk consumeren en zoveel mogelijk proberen meer te hebben dan andere mensen. Dat beschouw ik als de hedendaagse vervreemding.”

Uitvoerig verslag (pdf)

Luister hieronder naar de complete podcast: