Marjan Slob: een ‘dwarsdenker’ over barmhartigheid

door Cees Brinkhuizen

Vorige week was er in Maastricht het festival Musica Sacra. Het thema voor de concerten en andere kunstuitingen was dit jaar ‘Barmhartigheid’. Bij de opening van het festival sprak Marjan Slob over barmhartigheid. Zij is momenteel de Denker des Vaderlands. (In de rechterkolom staat de link naar de integrale tekst van de lezing.)

Ze begon haar lezing heel traditioneel met de behandeling van de parabel van de Barmhartige Samaritaan, maar allengs werd duidelijk dat er toch echt een ‘dwarsdenker’ aan het woord was. Zo staat in de klassieke opvattingen over barmhartigheid het begrip empathie – je inleven in de ander – centraal. “Maar ik denk dat het wel eens heel anders zou kunnen liggen.”

‘Spiegelneuronen’

Marjan Slob verwijst daarvoor naar de door hersenonderzoekers ontdekte ‘spiegelneuronen’. Dat zijn zenuwcellen die direct reageren op het waarnemen van lijden bij anderen en dat dan zonder enige verstandelijke duiding van wat je waarneemt.

“Barmhartigheid is verankerd in onze biologie”

Slob: “Het hele proces van kijken, interpreteren, duiden, wordt als het ware overgeslagen. Daar komt je verstand niet aan te pas. Je lichaam imiteert als het ware spontaan een ander lichaam, en ‘voelt’ daardoor wat er aan de hand is. En dat gaat in principe onbewust. We trillen met elkaar mee. Dit verschijnsel is ons niet onbekend: een volwassene die een baby voert doet vaak zonder nadenken zelf zijn mond open, en de baby imiteert dat automatisch – heel praktisch, hapje erin! Lichamen zoeken harmonie met elkaar, of stellen zich af op een ander lichaam.”

Zo zou barmhartigheid dan bovenal onderdeel zijn van een biologisch proces. Dus, zegt Slob, “empathie is een heel gewoon en spontaan natuurlijk proces voor wezens met spiegelneuronen. Je hoeft dat natuurlijke inlevingsvermogen als het ware alleen maar niet tegen te houden. Barmhartigheid is verankerd in onze biologie.”

Zelfcompassie

Er is meer ‘dwarsigheid’ in het denken van Slob. Onder meer rond de vraag of je ook barmhartig kunt zijn rond jezelf. Over zelfcompassie: “Mensen hebben allereerst de natuurlijke impuls om zorg te dragen voor zichzelf. Op de voet gevolgd door de impuls om het lijden van mensen en dieren in de eigen intieme kring te verlichten. Als dat een beetje goed gaat, als het daar geen crisis op crisis is, dan zul je vanzelf verder gaan kijken en zal de kring van je leef- en ervaringswereld zich uitbreiden, totdat je uiteindelijk ook het appèl voelt dat uitgaat van het lijden van mensen die je niet kent, maar waarvan je weet dat ze bestaan of zúllen gaan bestaan. Barmhartigheid begint misschien bij jezelf. Barmhartigheid verliest in ieder geval nooit het contact met zichzelf. Maar pure eigenliefde is geen barmhartigheid, en alleen maar opkomen voor jouw dierbaren ook niet.”

“Compassie en barmhartigheid rekenen niet. Die reageren. Vanzelf, uit het hart.”

‘Ja zonder Nee’

Slob pleit voor compassie ‘zonder nadenken’. “Calculeer te veel, en je komt misschien wel tot moreel wenselijk gedrag, maar er is geen sprake meer van compassie, het is geen uitdrukking meer van barmhartigheid. Want compassie en barmhartigheid rekenen niet. Die reageren. Vanzelf, uit het hart.”

Napraten

Genoeg stof om over de lezing na te praten. En ook dan gaat het dwarsdenken gewoon door.

Vluchtelingen en barmhartigheid

Bijvoorbeeld over immigratie. “Het is lastig te zeggen wat wel en wat niet barmhartig is. Het willen afremmen van de immigratie is niet per se onbarmhartig. Er is niks mis mee ook goed te willen zorgen voor je eigen kring. Het liefst zou je willen dat iedereen het goed heeft, maar dat is niet zo. Ik ben een beetje wantrouwig tegenover mensen die barmhartigheid te gemakkelijk claimen. Ja, natuurlijk als je op Lesbos of Lampedusa vluchtelingen gaat helpen, dan ben je barmhartig. Maar je kijkt ook weg van het probleem als je zegt ‘Kom allemaal maar hier’.”

‘Doen’ centraal

Marjan Slob vindt ‘doen’ heel belangrijk (“onzelfzuchtige daadkracht”). “Iets voelen is niet genoeg. Het gaat er ook om dat dat tot actie leidt, tot een handeling. Want wat alleen in je eigen innerlijk plaatsvindt is geen barmhartigheid.”

‘Harde wereld’ en luie journalisten

“Ik vind de wereld hard, ik zou willen dat de wereld wat zachter wordt. We lijken wel katten in het nauw; we blazen allemaal naar elkaar. Dat doen we natuurlijk om dingen te verdedigen die ons dierbaar zijn. Maar in het publieke debat wordt ‘stevig stellingnemen’ overgewaardeerd. Er wordt niet meer geluisterd. Het is prima om je uit te spreken, maar het is nog beter om eens goed te luisteren, want wat heb je aan al die uitspraken als niemand meer luistert. Het is belangrijk het publieke debat te verzachten en dat hoeft echt niet poezelig of soft te worden.

Dit is ook een appèl aan journalisten. Ze werken vaak met heel luie formats: ‘Zet twee mensen die het niet met elkaar eens zijn tegenover elkaar en hou het kort.’ Ja, dan gaan ze alleen zeggen wat ze al vonden en luisteren ze niet echt naar elkaar.”

Foto’s: Robert van Hall