Kijken met compassie

door Charles van Leeuwen

Allereerst omdat het gaat over twee bijzondere mensen, beiden deze afgelopen maand overleden: de bekende Vietnamese monnik en spirituele leraar Thich Nath Hanh (1926-2022) en de veertig jaar in Nederland levende vredesactivist en publicist Jim Forest (1941-2022). De nog jonge Jim kreeg in 1966 de taak om Thich Nath Hanh te begeleiden op zijn lezingentournees door de Verenigde Staten. In dit boekje doet hij verslag van hun vriendschap in die jaren en de ontmoetingen die erop volgden in Amerika en Frankrijk. Eyes of Compassion geeft op toegankelijke wijze inzicht in de spirituele leer, het maatschappelijke optreden en de geschriften van de grote boeddhistische leermeester, die zelf graag sprak van ‘boeddhisme met een kleine b’.

Geëngageerd boeddhisme
De naam van Thich Nath Hanh valt vandaag de dag vaak, je komt in veel verschillende contexten citaten van hem tegen. Hij heeft ontzettend veel geschreven en dat maakt dat het tijd kost om zijn werk te plaatsen. Dit levendige en rijk geïllustreerde boekje kan daarbij goed behulpzaam zijn. Thich Nath Hanh was een van de meest prominente vertegenwoordigers van wat wel ‘vernieuwd’ of ‘geëngageerd’ boeddhisme wordt genoemd. In de tweede wereldoorlog en de postkoloniale oorlogen die daarop volgden, werden veel boeddhistische kloosters verwoest. In die context ontstond een nieuwe boeddhistische stroming van monniken die beseften dat ze niet alleen hun eigen kloosters weer moesten opbouwen, maar ook hulp bieden aan slachtoffers en bijdragen aan de wederopbouw van hun ontredderde landen. Ze stimuleerden sociaal opbouwwerk en richtten leerscholen op voor een maatschappij-betrokken boeddhistische spiritualiteit. Het werd vanaf de jaren vijftig een nieuw paradigma: een levenshouding van mindfulness kon samengaan met concrete inzet voor de samenleving. Dat was wel een omstreden visie, ze stuitte zowel binnen gevestigde boeddhistische kringen als in het politieke veld op tegenstand.

De wortels van het geweld
De vredes- en opbouwmissie van Thich Nath Hanh bleef niet beperkt tot eigen land. Dit boekje vertelt hoe hij ook in het land van de vijand, de Verenigde Staten, het verhaal van de Vietnamoorlog ging vertellen en voor vrede pleitte –op geweldloze wijze en zonder in anti-amerikanisme te vervallen. Een van de gevolgen was dat de monnik in Vietnam zelf als verrader werd beschouwd en niet meer terug kon. Een ander dat hij bij lezingen vaak te maken kreeg met agressieve en vijandige reacties. Op de vraag waarom hij op tournée in Amerika ging en niet met zijn ‘vermeende compassie’ de mensen in eigen land bijstond, antwoordde Thich Nath Hanh met een beeld: ‘als je wilt dat een boom groeit, helpt het niet om de bladeren nat te maken. Je moet de wortels begieten. En veel van de wortels van de oorlog in mijn land zijn hier, in jullie land. Als ik de mensen onder de bombardementen wil helpen, ze wil proberen te beschermen tegen het lijden, dan moet ik dus in Amerika zijn.’

Het DNA van de vredesbeweging
Eyes of Compassion geeft een treffend beeld van de vredebeweging in die jaren zestig en zeventig, tijdens de Vietnamoorlog en de grimmigste fase van de Koude Oorlog. Het beschrijft de antwoorden die vanuit zowel boeddhistische als christelijke hoek werden geformuleerd, met protestacties, lezingenseries, initiatieven tot dialoog en een niet aflatende strijd tegen de oorlogsretoriek en vijandbeelden zelf. Dat alles naast concrete slachtofferhulp – de Vietnamoorlog was een van de meest vernietigende oorlogen van de afgelopen eeuw – en het creëren van oefenplaatsen voor een spiritualiteit van vrede en compassie. Het zijn antwoorden die in het DNA van zo ongeveer elke vredebeweging van vandaag de dag zitten en bij de spirituele bagage van religieus activisme horen.

Al in 1966 droeg Martin Luther King, onder de indruk van de breedte en diepte van de vredesmissie van de jonge monnik, Thich Nath Hanh voor voor de nobelprijs van de vrede. Die onderscheiding zou ‘alle landen eraan herinneren dat mensen van goede wil in staat zijn om oorlogvoerende elementen in hun land uit de omklemming van haat en verwoesting los te maken.’ De tijd was echter nog niet rijp voor zo’n verstrekkende en profetische toekenning van de vredeprijs.

Portret van een vredesactivist
Eyes of Compassion is niet alleen een levendig en met gevoel getekend portret van Thich Nath Hanh, het is ook een soort zelfportret van de auteur. Het vertelt hoe de vriendschap in zijn leven doorwerkte en wat de boeddhistische spiritualiteit betekende voor zijn eigen opstelling in de samenleving en de (katholieke) kerk. Forest was niet alleen bevriend met Thich Nath Hanh, maar ook met de Catholic Worker-activiste Dorothy Day en de voor vrede en interreligieuze dialoog werkende trappist Thomas Merton. Hij zou zijn leven lang getuigen van zijn geloof in een geëngageerd christendom, dat strijd levert tegen armoede en onrecht, bijdraagt aan vrede en menselijkheid en daarvoor zowel in sociaal-actieve als contemplatieve vormen investeert. Hij was zelf een activist die voor deelname aan een geweldloze actie tegen de Vietnamoorlog een jaar lang in een Amerikaanse gevangenis zat. Maar zijn belangrijkste bijdrage lag zeker in de prachtige boeken die hij schreef, zoals de biografieën van Dorothy Day en Thomas Merton, die bijzonder inspirerend geschreven zijn. Zelf heb ik over elk boek van Jim ongeveer een zomer gedaan, het waren leesprojecten die me verrijkten en de ogen openden.

Dit laatste boek, over Thich Nat Hanh, heeft Jim ondanks een slechte gezondheid nog juist weten af te maken. Het is een bijzonder getuigenis van een tijd waarin ook het christendom zich zelf-kritischer ‘met een kleine c’ begon te schrijven, omdat het zocht naar nieuwe, geloofwaardige vormen. Eyes of compassion laat zien welke betekenis een compassievolle houding en compassievolle blik kunnen hebben voor een geloofwaardig maatschappelijk engagement – zowel in het ‘nieuwe boeddhisme’ als het ‘nieuwe christendom’.

Foto: Orbis Books