Het laatste boek van Wim Verschuren

door Charles van Leeuwen

De betekenis van dit boek
Het boek van Wim Verschuren verdient een bespreking op deze website: de auteur heeft zich immers een leven lang ingezet om inhoud en bekendheid te geven aan het woord barmhartigheid. Hij was een van de ‘fraters van barmhartigheid’ die de spirituele herbronning van zijn congregatie leidde en in het licht daarvan een paar grote nieuwe projecten opstartte. Zo was hij betrokken bij de oprichting van het centrum ZIN in Vught en de initiatiefnemer van de Beweging van Barmhartigheid, die hij jarenlang heeft geleid en bezield. Dit boek bevat inzichten en ervaringen van een leven lang werken aan en met barmhartigheid. Hoe was dat en wat heeft dat opgeleverd?

Ik heb Barmhartige liefde opnieuw doorgenomen en wil een paar dingen noemen die me bij het herlezen, vijf jaar na het verschijnen en ruim een jaar na het overlijden van Wim, opnieuw hebben getroffen. Allereerst wil ik zeggen dat het boek prettig leesbaar blijft: het is compact en toegankelijk geschreven. Het thema barmhartigheid wordt in pakweg 150 bladzijden levendig uit de doeken gedaan en benaderd vanuit diverse invalshoeken. Het boek is wervend: er zit vaart in, het maakt je in kort bestek vertrouwd met het thema en bevat tegelijk zinnen en gedachten die je de diepte in trekken. Waar je nog lang op kunt reflecteren.

Dat eeuwige moeten
Wat opvalt bij het lezen, is dat er veel gevoel in dit boek zit. Die titel barmhartige liefde verraadt het natuurlijk al. Zelf sta ik vaak onvoldoende stil bij wat Wim eenvoudigweg constateert: ‘barmhartigheid is liefhebben’. Ook naastenliefde is liefde. Goede dingen moet je met je hart doen. Laat je door je gevoel leiden, zegt Wim, durf bewogen te worden. ‘Want al te vaak is barmhartigheid een moeten geworden. Dan loop je het gevaar, dat je hart er niet bij is.’ Zo neemt hij de morele druk die er vaak om het woord barmhartigheid hangt, een beetje weg. Niet helemaal, want vrijblijvend is het barmhartige appèl nooit.

Een barmhartige levenshouding
Een ander inzicht dat Wim zijn leven lang heeft uitgedragen en dat in dit boek een aantal keer treffend is verwoord: barmhartigheid is een levenshouding, een manier van zijn. Vaak wordt het woord barmhartigheid door mensen erg activistisch ingevuld. De eerste associatie is die met werken en doen. Mensen zetten zich voor hun ideaal van barmhartigheid in en rennen van de ene naar de andere nood, om te voorzien in het ene na het andere tekort. Zo gaat dat. Werkers van barmhartigheid hebben het druk met hun projecten. Ze lopen het gevaar aan de dingen voorbij te rennen – en ook zichzelf daarbij te kort te doen. Met als gevolg dat projecten van barmhartigheid vaak niet duurzaam zijn, ze flakkeren op en doven weer snel uit. Met zijn geschiedenis als frater, zeg maar gerust professional in de barmhartigheid, leerde Wim om niet in dat ‘doen’ te blijven hangen, om daar ook niet de nadruk op te leggen. Volgens hem is barmhartigheid vooral een manier van ‘zijn’. Een levenshouding die je kunt aanleren en oefenen, die je elke dag kunt bijstellen en verdiepen. Het is een manier waarop je in de wereld staat en van waaruit je die wereld een beetje beter en menselijker probeert te maken.

Creativiteit en toerusting
Het is wel een levenshouding die je moet voeden. Dit boek brengt een aantal van de bronnen bijeen die voor Wim zelf leidend waren. Op persoonlijke wijze laat hij zien hoe hij zelf die teksten, verhalen, gedichten en beelden van barmhartigheid gebruikt… en met zijn enthousiaste lezing brengt hij deze bronnen en zienswijzen ook dichterbij. Hier stuiten we tegelijk op een beperking van dit boek: Wim verwijst namelijk vooral naar bronnen uit de katholieke wereld. Het was een bewuste keus van hem om voor dit boek op de klassiekere christelijke bronnen terug te vallen, het boek was immers in eerste instantie voor een kring van religieuzen geschreven. Maar veel lezers vandaag zijn minder vertrouwd met deze horizon en zullen hierdoor minder aangesproken worden.

Als je nog de hand kunt leggen op de allereerste uitgave, zou ik aanraden die te lezen: ze bevat namelijk veel illustraties. Om redenen van copyrights konden die niet allemaal in de publieksuitgave worden opgenomen. De beelden voegen echter veel aan het boek toe, niet alleen omdat tekst en beeld nauw verweven zijn, maar ook omdat barmhartigheid voor Wim in de eerste plaats zien is, een manier van kijken. Een barmhartige levenshouding is een creatieve levenshouding, die niet vanzelf ontstaat maar om voorstellingsvermogen vraagt. Wim werkte vaak samen met kunstenaars rond het thema barmhartigheid, liet affiches maken omdat het beeld mensen weet te raken, te openen, te verwonderen. Zo liet hij voor de kapel van ZIN een replica maken van de prachtige middeleeuwse Werken van Barmhartigheid door de meester van Alkmaar, uit het Rijksmuseum. In de gang voor zijn kamer hing juist een heel abstracte, eigentijdse serie. Het ging bij Wim om beide: oude meesters herkennen en je ook door de nieuwste bronnen laten raken.

Herontdekking van barmhartigheid
Het boek is eveneens betekenisvol door Wims persoonlijke verhaal van de herontdekking van barmhartigheid. Het boek beschrijft de zoektocht om zijn religieuze roeping op eigentijdse wijze betekenis te geven: Wim vond het antwoord in de begrippen barmhartigheid en broederschap. In de kloostercongregatie waarin hij als jongeman werd opgeleid, was barmhartigheid een versleten woord, als het al niet vergeten was. De caritas was iets van vroeger, van grote oude instituten, weeshuizen en internaten. Wim vertelt zijn verhaal bij het openbreken en vernieuwen van die hoog-kerkelijke wereld: welke boeken hem daarbij hielpen en welke problemen hij tegenkwam. En hoe het onder meer uitmondde in de oprichting van de Beweging van Barmhartigheid. Hij wilde de betekenisvolle waarden blijven doorgeven, niet meer vanuit een oud religieus instituut, maar een in de maatschappij ingebedde beweging.

Alledaagse vormen
Wat blijft opvallen, is Wims focus op alledaagse toepassingen van barmhartigheid. ‘Het is verrassend om te zien, hoe alledaagse vormen barmhartigheid aanneemt, want telkens weer wordt barmhartige liefde concreet in het gewone leven en het dagelijkse werk.’ Voor de auteur is barmhartigheid in de eerste plaats iets wat in de onmiddellijke omgeving van mensen vorm krijgt: bij hen thuis, in hun werk, in de buurt. Het gaat in dit boek minder over grote projecten of bijzondere prestaties van naastenliefde, maar gewoon over wat mensen elke dag kunnen doen.

Het zijn misschien dingen waar ze aan voorbij lopen omdat ze ze niet zien, er geen tijd voor hebben. ‘Eigenlijk had ik… hoe vaak moeten we dat niet zeggen?’ vraagt Wim zich af naar aanleiding van het verhaal van de barmhartige samaritaan. ‘Ik denk dat ik vaker onbarmhartig ben geweest door nalatigheid dan door onbarmhartig gedrag.’ Hij illustreert aan de hand van datzelfde verhaal dat een beetje aandacht makkelijk uit de hand kan lopen. De kunst is om de dingen te doen en ze meteen ook te begrenzen. In zijn kanttekeningen bij het bekende verhaal tekent Wim aan, dat er maar één is die bij de mens in nood stopt. De anderen snellen voorbij. Waarom die ene wel stopt? Hij is anders van huis gegaan. En hij komt anders thuis.

Huis-tuin-en-keuken-barmhartigheid
Alles begint met goed kijken en oog hebben voor wat je kunt doen. Kleine dingen die iets betekenen te midden van groot leed. Kleine dingen die de wereld een beetje menselijker en beter maken. Dingen die in de school van Levinas wel ‘de kleine goedheid’ worden genoemd. Eenvoudige dingen, maar die hun eigen grootsheid hebben. Die zit volgens Wim Verschuren in het zien en in het aanvoelen; en de daad bij het woord voegen. De door hem vaak aangehaalde slogan zien – bewogen worden – in beweging komen duidt aan hoe de barmhartigheid je als het ware opneemt en boven jezelf uittilt. Het is een mantra die je helpt je van de dingen bewust te worden, ze te blijven zien en voelen en ze ook te blijven doen.

In die zin is de titel van de publieksuitgave goed gekozen: liefhebben in het dagelijks leven. Ze geeft de kleinschalige en concrete focus aan die de auteur zo dierbaar is. Is dat voor de barmhartigheid niet een te klein en te bescheiden speelveld? Wim hield van concrete en directe toepassingen. Hij typeerde bijvoorbeeld de Beweging van Barmhartigheid als ‘een netwerk van mensen die via hun werk en thuissituatie de barmhartige levenshouding propageren als een weg naar een menselijke samenleving. Het is een spiritualiteitsbeweging die heel praktisch op het dagelijkse leven en werk is gericht.’ Geen hoog-kerkelijke of revolutionair-maatschappelijke doelstelling, maar gewoon ‘huis-tuin-en-keuken-barmhartigheid’. Ook die heeft iets visionairs. Want wat gebeurt er allemaal niet, als veel mensen ‘ziende worden’ en ‘bewogen worden’? Wat komt er dan allemaal niet in beweging?

De kwinkslag
Barmhartige liefde en Liefhebben in het dagelijks leven zijn een stukje van het collectieve geheugen van de Beweging van Barmhartigheid. De verhalen die oprichter Wim Verschuren graag vertelde, de taal die hij hanteerde om barmhartigheid handen en voeten te geven. We moeten het nu met het boek doen, omdat Wim zelf de verhalen niet meer met een vraag, kwinkslag en een paar hartelijke woorden tot leven kan brengen. En uiteraard moeten we er onze eigen verhalen en beelden aan toevoegen – want de barmhartigheid blijft in beweging.

Foto: links Wim Verschuren, rechts Chartles van Leeuwen (de auteur van deze recensie) (Foto Nelleke Verstijnen)