‘Eenzaamheid en sociaal isolement houden de samenleving een spiegel voor’

14 oktober 2023 – Filosoof prof. dr. Anja Machielse houdt zich al meer dan 25 jaar bezig met eenzaamheid en sociaal isolement. In haar afscheidsrede bij de Universiteit van Humanistiek, uitgesproken op 11 oktober 2023, probeert ze ons begrip hiervan te verruimen en pleit ze voor een weerbare samenleving. “Eenzaamheid wordt vooral geframed in individuele termen, terwijl het ook gaat om het al dan niet functioneren in een sociaal systeem.” 

De laatste jaren worden eenzaamheid en sociaal isolement gezien als een public issue. Sinds 2018 is er een ‘Actieprogramma Eén tegen eenzaamheid’ onder regie van het ministerie van VWS. Er is een landelijk bureau met ambassadeurs en adviseurs, die gemeenten helpen bij het opzetten van lokale coalities tegen eenzaamheid. Er zijn campagnes om burgers bewust te maken van eenzaamheid, en projecten om eenzaamheid en isolement aan te pakken schieten als paddenstoelen uit de grond.

Ondanks deze inspanningen is de eenzaamheid in Nederland nauwelijks afgenomen en leeft een substantieel deel van de burgers in een sociaal isolement.

“In het overheidsbeleid worden eenzaamheid en sociaal isolement vooral geframed in individuele termen, terwijl er nauwelijks aandacht is voor het sociale systeem waarin mensen functioneren. Hierdoor zoeken we oplossingen voor individuele problemen en doen we niets om de omstandigheden van mensen die eenzaam zijn te verbeteren.” Anja Machielse

Balans

In haar rede laat Anja Machielse zien welke factoren op het samenlevingsniveau van belang zijn voor een goed begrip van eenzaamheid en sociaal isolement. Ze stelt dat de fundamentele behoefte van mensen om verbonden te zijn met anderen in de moderne tijd niet vanzelfsprekend vervuld wordt en dat sociaal functioneren meer competenties vraagt dan voorheen. Ook moeten we ons verhouden tot sociale verwachtingen en voorschriften die vaak heel dwingend zijn. Mensen die moeite hebben om in deze context een positie te verwerven kunnen vereenzamen en zich terugtrekken uit de samenleving.

Weerbaarheid

Het vinden van een goede balans tussen individualiteit en verwachtingen en druk van de samenleving vereist weerbaarheid. Anja Machielse: “Weerbaarheid is geen individuele eigenschap maar een begrip dat vorm en inhoud krijgt in de sociale context waarin mensen leven.” Zij pleit voor een weerbare samenleving die alle mensen includeert en accepteert, ook als ze de uitdagingen van de moderne tijd niet goed aankunnen. Vanuit dit perspectief houden eenzaamheid en sociaal isolement de samenleving een spiegel voor. De grote aantallen afhakers en afvallers zijn een signaal om in actie te komen en te werken aan weerbare sociale verbanden. Onderwijsinstellingen kunnen hier volgens Machielse een cruciale rol in spelen.