28 september 2021 – We zitten in een heel raar tijdsgewricht. Eigenlijk weet langzamerhand iedereen wel dat het zo niet verder kan: we stevenen af op een klimaatramp, we ruïneren onze aardkloot, onze economie is uit de klauwen gelopen – met tegelijk ongehoorde rijkdom en ongehoorde armoede –, meer dan tachtig miljoen mensen zijn op de vlucht voor honger, geweld en armoede en dat zullen er nog heel veel meer worden. We weten het, we weten ook dat het eigenlijk al vijf óver twaalf is en we weten met z’n allen dat we er veel te weinig aan doen.
Wanneer je naar al die problemen kijkt, dan zie je één constante die uiteindelijk overal achter zit: hebzucht en egoïsme. En zelfs nu nog, bij het praten over de aanpak van de grote problemen domineren hebzucht en egoïsme nog, nog steeds domineert het eigenbelang.
Je hoeft helemaal geen groot denker te zijn om te concluderen dat samen-leven regulering en controle vergt om hebzucht en egoïsme niet te laten regeren.
Ik doe mee met de Beweging van Barmhartigheid, het initiatief van bezorgde burgers die elkaar en anderen een weg willen wijzen om uit de problemen te komen.
Want de Beweging van Barmhartigheid vindt hoe alles nu gaat buitengewoon onbarmhartig. De huidige manier van economisch handelen is onbarmhartig. Rijkdom gaat ten koste van armen, onze vrije productie gaat ten koste van de natuur, van de hele aarde.
Pessimisten zeggen dat het niet anders kan, dat de mens nu eenmaal een egoïstisch wezen is, zelfs als we daaraan ten onder gaan. Pessimisten zeggen ook dat een economisch systeem dat wel eerlijk is en dat de aarde spaart alleen bereikt kan worden met een dictatuur.
Ik ben het absoluut niet eens met die pessimisten. Kijk gewoon om je heen, dan zie je dat ‘omzien naar elkaar’ evenzeer deel is van de menselijke natuur.
Ik ben ervan overtuigd dat een barmhartige economie kán, een economie die geen armoede en uitbuiting duldt, een economie die de aarde, de natuur ontziet. Ja, we zullen misschien een flink stuk van onze welvaart moeten inleveren, maar laten we wel wezen: een deel van onze welvaart is gestolen van de armen en van de natuur. Wie wil nou rijkdom ten koste van anderen?
Dat betekent dat er een eind moet komen aan de uitwassen van het kapitalisme, dat we meer zaken zullen moeten gaan reguleren.
Mijn grootste zorg is niet of we dat praktisch gezien uiteindelijk wel kunnen, nee ik ben bang dat egoïsme en eigenbelang zullen blijven domineren.
Want terwijl we op volle kracht aan de aanpak van de problemen zouden moeten werken, doen we veel te weinig. Het lijkt ook wel of de politiek de grote problemen niet aan durft te pakken.
Het zal ons toch niet gebeuren dat eindeloze discussies, keer op keer uitstel en kortermijnbelangen, ons naar de afgrond douwen?
Natuurlijk er moet heel veel gebeuren en het zal alle aspecten van het leven en samen-leven raken. Maar als we de slag van het ‘omzien naar elkaar’ eenmaal goed te pakken hebben…
Ik krijg vaak de vraag of barmhartigheid niet iets van religie is. Ja en nee, zeg ik dan.
Ja, omdat het in alle religies van de wereld een hoeksteen is – en dat moet je toch aan het denken zetten. Nee, omdat het ook gewoon iets is van de menselijk beschaving. Bij beschaving hoort ‘omzien naar elkaar’.
En dat omzien naar elkaar kan ook een fundament in onze economie worden. Nee, niet kán, maar móet.
Foto: Paul Tolenaar
Hebzucht met machtsbelang.
In onze leefomgeving.
Overal.
Dag Cees, mijn eerste reactie op jouw stuk over de slappe uitkomst van Glasgow. Ik herken, erken je zorg en gevoelens van schaamte. Alleen, schaamte brengt ons niet veel verder. Net zomin als schuld of schijt hebben aan de uitkomsten. Wat ons wellicht wel verder kan helpen, is de erkenning van wat in ons woedt. Onze woede. Wellicht is dat onze primaire levensenergie? Ik duik even onder in ons collectieve onderbewuste en kom boven bij de Woede van Achilles. ‘Vertel mij van de woede van Achilles, o Godinnen.’ De eerste zin uit de Ilios. Over Troje maar vooral over de mens die het verschil maakte in die strijd. Achilles. Hij had zich van het strijdtoneel teruggetrokken nadat hij zijn vriendinnetje Briseis, zijn oorlogsbuit, moest afstaan aan de opperbevelhebber Agamemnon. En ieder wist dat het moeilijk zou worden om dan de strijd tegen Troje te winnen. Achilles zat mokkend in zijn tent tot zijn grote vriend Patrocles door Hector werd gedood. Wraak was het enige dat hij wilde en even later bungelde het ontzielde lichaam van Hector achter de zegepraal van Achilles. Nobody messes with Achilles. Niet Eros, maar Thymos, die rare zwezerik die ons volgens de overlevering verbindt met de Goden, was zijn drijfveer. Trots, eerzucht, woede en bloedwraak. Emoties die bij ons vaak ondergronds gaan of gekanaliseerd worden in sportscholen of langs de sportvelden. ‘Schop ‘m dood.’
Wreken en werlken. Waar zit onze trots? Onzew geldingsdrang, onze kordaatheid, ons gevole voor eer en waardigheid, ons verlangen naar rechtvaardigheid in een wereld die allesbehalve rechtvaardig is? Die geldingsdrang stoppen we in ons werken, ons wreken is er niet meer bij. Geen slagveld, geen strijdperk voor ons. Geen collectieve verontwaardiging in een uitgesproken JA of Nee. Soms denk ik dat we een groot collectief probleem hebben met rouwen en een onvermogen om nee te zeggen. We twijfelen, draaikonten en blijven steken in ja maar en mits. We excuustruzen ons een slag in de rondte en komen daar wonderwel mee weg omdat iedereen daar mee weg komt. Zo zij het. Amen. Maar dat is slechts één aspect van ons mens zijn of onze waarheid. Het andere is prachtig verwoord in het onderstaande gedicht van Ellen Warmond:
Geef niet mee maar heers
verweer je tegen de stilte
de kou, de stilstand, de leegte
Geef niet mee, verbreek het woord
dat de dood bezegelt.
Ontken de zwarte kern.
Gons van ongeloof, ontvonk
van tastbaar leven.
Vloek ja tegen het vroomste nee.
Verdoof niet, geef je niet over,
geef niet mee.