Armoede in Nederland: om niet voor weg te kijken

door Charles van Leeuwen

Zeker in deze decembermaand is armoede een confronterend thema. Het minste wat je kunt doen is er een goed boek over lezen, om die armoede beter te begrijpen en te weten wat eraan gedaan wordt. Hoe en door wie, en of barmhartigheid daar ook nog iets in betekent.

Een modieus thema

Dat brengt me bij verschillende interessante boeken. Van armoede. Reportages over het leven in de schaduw van de welvaart (2022), door de baanbrekende jonge schrijver Jonah Falke, met teksten die eerder in Vrij Nederland zijn verschenen. Het nieuwste nummer van Quiet 500. Licht op stille armoede (toegegeven: het is uit 2021 en lag lang ongelezen op de stapel). Beide uitgaven maken duidelijk dat het thema armoede ‘salonfähig’ is: mensen die over armoede willen lezen, vinden het een belangwekkend thema, maar zijn zelf niet arm. Naast die modieuze publicaties is er ook het tot nadenken stemmende rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau, Kansrijk armoedebeleid (2020), waar iedereen in de Nederlandse politiek en journalistiek zijn cijfers en visies aan ontleent. Drie belangrijke bronnen om echt iets te begrijpen van de armoede in Nederland.

Wat kun jij je erbij voorstellen?

Een eerste constatering: we weten zo beschamend weinig over armoede. Al hebben we dan tegenwoordig een minister met de portefeuille armoedebeleid in Nederland, in navolging van onze Zuiderburen (die al vijftien jaar een minister voor armoedebestrijding kennen), de cijfers en problemen dringen nog steeds niet echt door. Daarom is het goed om portretten van de nieuwe armen in Nederland te lezen. De Quiet geeft mensen een gezicht, waardoor je je iets kunt voorstellen hoe het is om te leven van  15 of  55 euro per week. Soms zie je een verharde uitdrukking op de foto, maar meestal niet: de armen van de Quiet lachen gewoon en zijn opvallend doorsnee gekleed. Hoe komen mensen in die situatie terecht? Daar is vaak maar weinig voor nodig, laat de toeslagenaffaire zien.

Ook Jonah Falke laat armen zelf aan het woord. Bij alles wat je leest besef je: dit zijn niet hun eigen woorden, deze woorden zijn door bewogen journalisten met goede bedoelingen op papier gezet. Ik kan niet teveel van die portretten lezen zonder onprettige gevoelens te krijgen: lezen over armoede is buitengewoon ongemakkelijk, door die alledaagse grauwheid en saaiheid, door een schuldgevoel ook dat je op elke pagina bekruipt.

Zielsverwanten

Ik betrap me erop dat ik het eigenlijk interessanter vind om te lezen over de mensen die in deze wereld werken. Maatschappelijk werker Hans die schrijver Jonah op sleeptouw neemt. Mensen van een Wijktheater en van Stichting Leergeld. Een huismeester in een AZC – het boek van Falke zou eigenlijk tegen de armoede moeten heten, want er komen heel veel mensen in aan het woord die er tegen optreden. Ook in de Quiet is er een rubriek Zielsverwanten, waarin mensen kort vertellen over hun projecten en initiatieven. Dat stemt hoopvol: er blijken nogal wat mensen te zijn met visie, met creativiteit, met goede ideeën die armoedebestrijding handen en voeten geven. Verrassend veel, van juristen en journalisten tot wethouders, vrijwilligers en weldenkende renteniers. Mensen die de grauwe werkelijkheid niet accepteren en vormen vinden om concreet aan de slag te gaan.

In de Quiet zijn de verhalen over kinderarmoede treffend. Op dit moment groeit 8,1%  van de kinderen op in een arm huishouden; dat is gemiddeld drie kinderen in een schoolklas. In sommige schoolklassen zijn het er minder, in andere véél meer. Kinderombudsman Margrite Kalverboer geeft zelfs nog hogere cijfers: één op de negen kinderen groeit op in armoede. Met alle gevolgen van dien: leerproblemen, sociale problemen, gezondheidsproblemen, toekomstproblemen. Armoede is hardnekkig, doet zich in veel gedaanten tegelijk voor en lijkt bijna erfelijk. Juist daarom is armoede zo moeilijk te bestrijden. ‘Om armoede uit de liefdadigheidssfeer te halen, benadruk ik als Kinderombudsvrouw dat je, als je in armoede leeft, hulp krijgen een RECHT is en geen gunst’, aldus Kalverboer. Dat is een uitgangspunt voor veel activisten: mensen hebben recht op mijn inzet.

Wat zijn de mogelijkheden

Van de drie boeken vind ik het rapport van de SCP eigenlijk het meest informatief en leerzaam. Ik wil het met mijn studenten gaan lezen, het zou verplichte lectuur moeten zijn voor iedereen die werkt of studeert in de maatschappijwetenschappen. Wat is nu kansrijk beleid? De overheid kan aan heel wat knoppen draaien en dat kan al heel veel verschil maken: arbeidsmarktbeleid, extra onderwijs, toegankelijke zorg, fiscale ruimte, ondersteuning van gemeentelijke diensten. Wat zijn nu de echte cijfers? De in dit rapport gebundelde ervaringskennis is verbluffend – en stemt tegelijk somber. Want er is geen standaardaanpak. Je zult inderdaad aan héél veel knoppen tegelijk moeten blijven draaien, want armoede is een veelkoppig monster. Veel van dat werk begint bij geduldig lezen en bespreken van dit soort studies, in elke gemeenteraad en politieke partij, achter elk ambtenarenbureau.

Investeren in armoede

‘Investeren in armoede’ is zo’n visie, daarvoor moet je dan weer de Quiet lezen. Rijken en armen bij elkaar brengen, dat blijkt een win-win-model te zijn als je het goed doet. Er zijn gemeentelijke experimenten om armoede ánders aan te pakken, bijvoorbeeld in Wageningen, Tilburg, Rotterdam, Amsterdam-Noord, Groningen, Apeldoor, Oss en Epe…  allerlei initiatieven die het verschil maken, van onderop opgezet, door weldenkende burgers en met steun van weldenkende mensen in de zorg en bij de overheid.

Tip: leg één van deze publicaties onder de kerstboom

Gegarandeerd goed voor echte gesprekken bij de kerstmaaltijd, voor adembenemende leesavonturen in de kerstvakantie en voor ideeën voor goede doelen – als je die nog niet had. Je leert ook allerlei nieuwe uitdrukkingen kennen van het ambtelijk jargon, zoals ‘behoeftebeginsel’. ‘Ongeacht dat zaken informeel te regelen zijn, is het in ultimo de verantwoordelijkheid van de overheid om bestaanszekerheid te bieden en zal er een toereikend pakket aan formele regelingen moeten bestaan’, zeggen de Planbureaus. Die uitdrukking kende ik nog niet: in ultimo. Maar zoveel andere woorden ken ik ook niet echt, zoals: Noodopvang. Nachtopvang. Armoedeval. Armoedelijst. Stille armoede. Sociale armoede. Absolute armoede. Het verhaal van de kribbe in Bethlehem vertaald naar Rotterdam-West. ‘Min of meer toevallige inkijkjes’, noemt Falke zijn reportages. ‘Laat je rebelse kant spreken’, zegt Quiet. De cijfers zeggen genoeg.

Foto boven: CBS, centraal Bureau voor de Statistiek